Między Tyrawą a Tyrawą - Hołuczków

Na Pogórzu Przemyskim znajdują się dwie wsie, których nazwa zaczyna się od słowa Tyrawa. Nad Sanem leży Tyrawa Solna, przy DK 28 leży z kolei Tyrawa Wołoska. Między nimi zaś znajduje się kilka wsi, w tym opisywany dziś Hołuczków. Jest to jedna ze starszych wsi na tych ziemiach, ponieważ lokowano ją w 1340 r. W początkach XV w. należy do Mikołaja Czeszyka, później stanowi własność Jana Tyrawskiego z Mrzygłodu. Później staje się własnością Ossolińskich, Urbańskich, Krajewskich, przechodząc z rąk do rąk. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wydawany od 1880 r. w III tomie informuje, że w Hołuczkowie mieszkało 340 grekokatolików i 53 rzymskich. 

Z Hołuczkowa pochodził Aleksander Rybicki, (1904-1983) polski etnograf, pomysłodawca i pierwszy dyrektor Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. 

Po II wojnie, w wyniku ataków UPA zginęło tu 11 Polaków, spalono 150 zabudowań opuszczonych przez przesiedleńców. 

We wsi znajduje się dawna cerkiew grekokatolicka, powstała w 1858 r. pod wezwaniem św. Paraskewii. Jej budowniczym był miejscowy majster ciesielski Konstanty Mielnik. W jej kształcie widać zasady reformy józefińskiej - prosta architektura ludowa z elementami klasycystycznymi. Bardzo podobną cerkiew wybudowano w podobnych czasach w Tyrawie Solnej.

Świątynia jest orientowana o konstrukcji zrębowej, szalowana deskami. Bryła trójdzielna, każda z części na planie kwadratu, kryta osobnymi dachami. Do babińca dostawiona jest dwukondygnacyjna wieża podzielona gzymsem, zwieńczona namiotowym dachem z baniastym hełmem ze ślepą latarnią. Nad nawą kolejna baniasta wieżyczka, w podobnym stylu do zwieńczenia wieży. Prezbiterium zamknięte trójbocznie, po obu jego stronach zakrystie. 

Wewnątrz stropy płaskie. Nawa oddzielona jest od babińca arkadą w kształcie oślego grzbietu. Ściany i strop pokryte polichromią - na ścianach święci, na stropie nawy Wniebowstąpienie oraz Ewangeliści, na stropie babińca scena Zwiastowania. Autor polichromii, chcąc nadać pozory wnętrza świątyni murowanej, użył do tego elementów iluzjonistycznych.  Zachował się niemal kompletny ikonostas.  

Swój pierwszy remont przeszła w latach 1902-08, od 1946 r. używana jest jako filialny kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem św. Mikołaja - to filia parafii w Tyrawie Wołoskiej. Kolejne remonty to 1969, 2000 oraz w ostatnich latach, w czasie którego zmieniono kolorystykę świątyni. Ściany pomalowano na niebiesko, zostawiając srebrne blachy dachowe. Jest to nawiązanie do mody, która pojawiła się na wsi końcem XIX wieku, gdy pojawiły się w miarę tanie, kolorowe farby, pozwalające na ozdabianie świątyń. 

W otoczeniu dawnej cerkwi zwraca uwagę figura modlącej się Matki Bożej, stojąca przy chodniku otaczającym budowlę. Wykonana jest w piaskowcu, lokalna tradycja przekazuje, że została ona pewnego dnia wyrzucona na brzeg przez wezbrany potok Tyrawka. Nie wiedząc, skąd pochodzi, postawiono ją na kolumnie przy świątyni. 

Do poczytania!

U progu Gór Słonnych - Tyrawa Solna

Niewiele osób zwraca na to uwagę, że wśród wielu pasm górskich znajduje się też takie, które nosi nazwę Gór Słonnych. Leżą w Karpatach Wschodnich, są częścią Gór Sanocko- Turczańskich. Od południa ogranicza je Kotlina Sanocka i Zagórska, od zachodu przełom Sanu w okolicach Mszygłodu, od północy dolina rzeki Tyrawki i Borsukowca, od wschodu przełom Olszanki. Nie są to jakieś wielkie szczyty, największy, Słonny Wierch ma 670 m. n.p.m. Nazwa pasma pochodzi od słonych źródeł tam występujących, z których pozyskiwano sól metodą warzenia. Co ciekawe, najstarszy zapis o tym to notka Tacyta z I wieku. Pierwszym w pełni opisanym plemieniem zajmującym się eksploatacją soli na tym terenie byli celtyccy Anartowie. Ostatnie żupy solne zamknęli Austriacy po wyczerpaniu przemysłowych możliwości złóż, chociaż jeszcze w czasie II wojny miejscowi chłopi korzystali z solanek zarobkowo. Współczesne badania wskazują na 11% zawartość soli w jednej ze starych kopanek. Ale skąd podwójne n? Z dialektu sanockiego, którym mówili miejscowi.   

Tuż nad Sanem, naprzeciwko Mrzygłodu, leży wieś Tyrawa Solna. W 1425 roku dokonano lokacji Tyrawy - osady, która obejmowała dzisiejszą bohaterkę, jak i jej sąsiada po drugiej stronie Sanu. W 1431 r. pojawia się określenie Solna, a na dzisiejszy Mrzygłód - Tyrawa Królewska - pomiędzy tymi latami San zmienił swój bieg, rozdzielając miejscowości. Od bohaterki dzisiejszego wpisu pochodzi określenie sól tyrawska, występująca w dokumentach celnych Sandomierza w okresie średniowiecza. Co trzeba jednak wspomnieć - w wyniku badań archeologicznych z 1938 r. odnaleziono brązowe naramienniki z około 700 r. p.n.e. oraz naczynia, potwierdzające pozyskiwanie soli w okresie 1000 r. - 700 r. p.n.e.  

Przy jednej z bocznych dróg we wsi stoi dawna cerkiew grekokatolicka wybudowana pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. Została wybudowana w 1837 r. z fundacji ówczesnego parocha, Jereja Mejckiego przez majstrów ciesielskich Wasyla Bułkstrimiła, Gabriela Mlachowskiego i Andrzeja Dudę. Przeszła odnowę w 1927 r. 

Cerkiew prezentuje typ budownictwa ludowego w duchu klasycystycznym z wyraźnymi cechami latynizacji. Jest to budowla orientowana o konstrukcji zrębowej, wieża o konstrukcji słupowej. Całość oszalowana pionowymi deskami. Bryła trójdzielna, każdy z członów na planie kwadratu. Prezbiterium zamknięte trójdzielnie, z zakrystiami po obu stronach. Nawa szersza i wyższa, od zachodu węższy babiniec. Każda z części nakryta blaszanym, jednokalenicowym dachem. Nad nawą cebulasta wieżyczka z latarnią. Wieża dwukondygnacyjna, z przedsionkiem w przyziemiu, podzielona gzymsem. Do przedsionka prowadzi portyk z dwiema kamiennymi kolumnami. Na portalu prowadzącym z przedsionka do babińca wyryto datę budowy i nazwiska fundatorów i budowniczych. 

Wewnątrz stropy płaskie, ściany i stropy pokryte polichromią ornamentalną i figuralną z 1927 r. wykonaną przez Władysława Lisowskiego. Na stropie nawy Przemienienie Pańskie, w babińcu Wprowadzenie Maryi do Świątyni.

W świątyni zachował się ciekawy, barokowo- klasycystyczny ikonostas  z 1838 r. Utworzony jest z 6 wysokich filarów, pomiędzy którymi umieszczono owalne ikony Chrystusa Nauczającego i Matki Bożej z dzieciątkiem, oraz wrota carskie i diakońskie. Z kolei sfera prazdników ma unikatowy kształt trójkąta. Ołtarze boczne tworzą jedną całość z ikonostasem. Część ikon pochodzi z XVIII wieku.  

Aż do lat międzywojennych w cerkwi używano podczas liturgii rękopiśmiennych ewangelii pochodzących z XV wieku. Nie wiadomo, co się z nimi stało w czasie wojny. 

Obecnie dawna cerkiew pełni funkcję kościoła filialnego p.w. św. Piotra i Pawła dla parafii w Mrzygłodzie. Sporadycznie w świątyni odbywają się nabożeństwa grekokatolickie. 

Do poczytania!

Ładniutka na uboczu - Hłomcza

W pewne miejsca naprawdę trafia się przypadkiem - ot, jedziesz sobie w kierunku mostu na Sanie, żeby dojechać do Dobrej, gdzie znajduje się podwójna cerkiew opisana tutaj, a tu nagle widzisz drogowskaz - cerkiew drewniana. No cóż, grzech nie skręcić.  

Ale, ale, gdzie to my jesteśmy? Hłomcza, Nadsanie, powiat sanocki. Wieś, która na kartach historii pojawia się już w XV wieku, w 1402 r. wspominany jest "Brud Chlumcense" - dogodny przejazd przez San. W 1429 r. pojawia się pod nazwą Hlupcza Lunicza, w 1444 r. jako Hlomycz albo Hlymyecz. Wcześniej, w 1439 r. Piotr Smolnicki, kasztelan sanocki i wójt tyrawski nadaje wieś kmieciom. W 1548 r. król Zygmunt August przyłącza wsie Hłomcza, Ulucz i Dobra do żup ruskich. W XIX wiecznym Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i ziem słowiańskich, wieś występuje pod nazwą Hłumcza. Po II wojnie wieś dwa razy została napadnięta przez oddziały UPA, za drugim razem, 10.09.1946 r. została całkowicie spalona, zamordowano 3 osoby, w tym ojca z córką. 

Dzięki temu, że 20 leciu międzywojennym było dużo rodzin mieszanych narodowościowo, wieś uniknęła wysiedleń w ramach akcji Wisła, dzięki czemu jest ona miejscem kultywowania zwyczajów pogranicza polsko - rusińskiego, w tym tradycji hafciarstwa. 

W latach 1977-83 wieś nosiła nazwę Świerczewo, nazwę nadano w 30 r. śmierci gen. Karola Świerczewskiego (oj, kolorowa postać). 

Ciekawym zabytkiem jest znajdująca się na uboczu wsi cerkiew. Powstała w 1859 r. jako grekokatolicka cerkiew Soboru Bogarodzicy. W latach 1946- 60 służyła jako filialny kościół rzymskokatolicki, potem stała się parafialną cerkwią prawosławną. Wreszcie, po przemianach władzy, w 1991 r. wróciła do grekokatolików, obecnie nosi wezwanie Proroka Eliasza.

Jest to budowla orientowana, konstrukcji zrębowej, oszalowana pionowymi deskami. Pozornie dwudzielna, z babińcem niewyodrębnionym w bryle. Prezbiterium jest zamknięte ścianą prostą, z zakrystią od strony północnej. Nawa jest nieco szersza. Nad nawą wieżyczka z baniastym hełmem, nad prezbiterium i na końcu nawy dwie małe banie z pozornymi latarniami. Dachy kryte blachą. 

Wewnątrz stropy płaskie. Ściany i stropy pokryte polichromią figuralną ze zdobieniami roślinnymi. Ikonostas z neobarokową ramą jest współczesny cerkwi. W prezbiterium ołtarz główny ze sceną ofiary Abrahama.

Wokół cerkwi pozostałości cmentarza z nielicznymi nagrobkami i ogromne dęby, które według mieszkańców mają ponad 900 lat. 

Do poczytania!

Na samym końcu - Łodzina

Cały czas w podróży znajdujemy się na Pogórzu Dynowskim. Już to kiedyś napisałem, ale napiszę jeszcze raz - to taka część naszego kraju, która jest totalnie nieznana dla większości Polaków. Najczęściej całkowicie pomijana w drodze w Bieszczady. A jednak piękna i bogata w ciekawostki architektury. Więc dziś zapraszam do Łodziny. 

Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z 1442 r. pod nazwą Lodzina. Później pojawiła się też nazwa Hlodzina, Lodzczyna, Lodzynka. Była to wieś królewska, wchodząca w skład klucza mrzygłodzkiego, aż do 1772 r., gdy trafiła w ręce prywatne. Już w 1552 r. znajdowała się we wsi parafia prawosławna, w 1664 r. wybudowano nową cerkiew, na miejscu starszej, spalonej przez Tatarów. 

W połowie XIX w. właścicielem wsi był Teodor Tergonde, jeden z założycieli Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego, które miało na celu rozwój rolnictwa i przemysłu n a terenach Galicji. 

10 września 1946 r. wieś została spalona przez oddział UPA z sotni Kryłacza, zamordowano 9 osób - Polaków i Ukraińców. Obecnie we wsi mieszka około 250 mieszkańców. 

W 1743 r. na samym końcu wsi wybudowano małą, drewnianą cerkiew pod wezwaniem Narodzenia Bogarodzicy. Jest to budowla orientowana, konstrukcji zrębowej, obita gontem. Podmurówkę z dzikiego kamienia osłania fartuch z ozdobnie wycinanego gontu. 

Bryła świątyni jest trójdzielna - do zamkniętego trójbocznie prezbiterium przylega zakrystia od strony północnej. Nawa główna jest nieco szersza, od niej od zachodu przylega babiniec, nad którym posadowiono małą wieżę. Nawa i wieża kryte są jednym dachem kalenicowym, nad nawą cebulasta wieżyczka ze ślepą latarnią. Nad prezbiterium osobny dach z mniejszą banią. Całość - dach i banie kryte są gontem. Wewnątrz stropy płaskie. 

Cerkiew wielokrotnie remontowano - w 1875 r. roboty prowadził Timofiej Sabczak - wtedy postawiono obecny ikonostas, w 1900 r., w 1977 r. Do 1947 r. w cerkwi odbywały się nabożeństwa grekokatolickie, następnie została przejęta przez parafię rzymskokatolicką w Mrzygłodzie. W 1965 r. budynek przekazano Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, które rozpoczęło remont, jednak szybko przerwany. Pojawiły się plany przekazania świątyni na rzecz Kościoła Prawosławnego, mocno oprotestowane przez mieszkańców. ostatecznie w 1967 r. trafiła z powrotem do kościoła rzymskokatolickiego. 

To jednak nie zakończyło sporów międzywyznaniowych. Jako, że Msze katolicy odprawiali co drugą niedzielę, miejscowi prawosławni domagali się dostępu do cerkwi w te niedziele, w czasie których jest ona wolna, żeby temu zapobiec, miejscowy proboszcz katolicki zarządził Msze co tydzień.  

Ciekawostką jest stojący naprzeciwko cerkwi potężny dąb (widoczny na zdjęciu poniżej), uszkodzony kilkukrotnymi uderzeniami piorunów. Miejscowa tradycja głosi, że jest on niemalże rówieśnikiem świątyni, młodszym raptem o 8 lat. 

Do poczytania!

Nie mylić z innymi! - Końskie

Jest takie powiedzenie w Polskiej polityce - "wybory wygrywa się w Końskich" - może, ale to nie w tych, o których dzisiaj. Bo tak się składa, że w województwie świętokrzyskim jest miasteczko powiatowe o nazwie Końskie, gdzie odbywają się słynne debaty polityków, w tym debata w nieodległych wyborach prezydenckich. 

Ale zostawiamy Świętokrzyskie w spokoju, wracamy na Podkarpacie. W kilku niedawnych wpisach pojawiały się informacje, że kolejne cerkiewki pełniły zadania filialne wobec parafii w Końskich. Więc dziś wypada opisać tę świątynię centralną. 

Jak już wspomniałem, to znajdujemy się w województwie podkarpackim, na wschodnim skraju Pogórza Dynowskiego, jakieś 10 kilometrów na północ od Sanoka. Wieś została założona w XVI wieku na prawie wołoskim, leżąc w ziemi sanockiej województwa ruskiego. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wydany w II połowie XIX wieku, wspomina, że we wsi znajdowała się parafia grekokatolicka, szkoła jednoklasowa, cegielnia, a na południe od wsi znajdowały się źródła nafty. Największą posiadłością była ta należąca do Alfreda de Eichenburg Reisensteina. 

W 1832 r. we wsi zbudowano drewnianą cerkiew, która spłonęła w 1912 r. Na jej miejscu powstała kolejna, w 1927 r. Pierwotnym tytułem cerkwi było wezwanie Przemienienia Pańskiego, od 1947 r., gdy świątynię przekazano kościołowi katolickiemu, dodano wezwanie Matki Bożej Bolesnej. Maryjny charakter podkreśla wybudowana w otoczeniu grota Matki Bożej z Lourdes. 

Wybudowana w pewnym oddaleniu od drogi przebiegającej przez wieś (ostatnie zdjęcie tego wpisu jest zrobione właśnie z drogi), zasłonięta jest przez parawanową dzwonnicę. Sama świątynia jest orientowana, o konstrukcji zrębowej. Wybudowano ją na planie krzyża łacińskiego, prezbiterium i ramiona transeptu zamknięte są trójbocznie. Od północy do prezbiterium przylega zakrystia. 

Wszystkie dachy kryte są blachą, podobnie jak kopuła, znajdująca się nad przecięciem ramion krzyża. Jest ona osadzona na ośmiobocznym bębnie, tworząc dominantę w bryle świątyni. 

Ołtarz główny z bogato rzeźbioną dekoracją, jest późnobarokowy i pochodzi z cerkwi w Uluczu. Po lewej stronie ołtarza obraz św. Andrzeja Boboli, po prawej św. Barbary, z szybami górniczymi w tle. Późnobarokowe rzeźby św. Piotra i Pawła pochodzą z kościoła w Dydni, XVIII wieczne ołtarze boczne z cerkwi w Krzywem.  

Tak się złożyło, że odwiedzałem tę świątynię w czasie jej remontu. To cieszy, że te nasze zapomniane, niezadbane perełki wreszcie odzyskują swój blask!

Do poczytania!