Wieś, która była miastem - Tyrawa Wołoska

I znów jesteśmy w okolicy gór Słonnych, nad rzeczką Tyrawką, przy drodze krajowej 28. Całkiem niedaleko od siebie leżą dwie miejscowości, których nazwa zaczyna się tak samo - Tyrawa. O jednej już było, to pora teraz na drugą. Sama nazwa pochodzi od rzeczki, która przez miejscowość przepływa a dodatek "Wołoska"? Wołosi to ludność pochodząca z terenów półwyspu Bałkańskiego, która przemieszczała się po południowej Europie jeszcze w XVI wieku. Zajmowali się pasterstwem, szczególnie na terenie Karpat, dzięki czemu pojawili się też na terenach Polskich, czego ślady można zobaczyć w nazwach miejscowości.

Pierwsze informacje o osadzie, która początkowo nazywa się Tyrava minori (Tyrawa Mniejsza), pojawiają się w 1402 r. Miejscowość początkowo jest własnością Czeszyków, później Tyrawskich. Początkiem XV w. właścicielem wsi jest Mikołaj Czeszyk herbu Ossoria, sędzia sanocki, piszący się "z Tyrawy", protoplasta kilku rodów sanockich, w tym właśnie Tyrawskich. Około 1707 r. miejscowość otrzymuje prawa miejskie, wcześniej, w XVI wieku powstają parafie prawosławna i rzymskokatolicka. Przed 1876 r. traci uzyskane wcześniej prawa miejskie, stając się na powrót wsią, której właścicielami są Gołkowscy. W 1944 r. wieś zajmują wojska radzieckie, a 29 kwietnia 1945 r. sotnia UPA podpala osadę. W sumie, w latach 1945-46 zginęło tu 9 Polaków i 5 Żydów. W 1948 r. zburzono cerkiew prawosławną, powstałą w 1900 r., uszkodzoną w 1944 przez pocisk z radzieckiej Katiuszy. Po świątyni zostały tylko zarysy murów. 

Obecnie w miejscowości mieszka mniej niż 1000 mieszkańców. 

W centralnej części wsi, na wysokim wzniesieniu stoi późnobarokowy kościół pw. św. Mikołaja. Jest to kolejna już świątynia, znajdująca się w tym miejscu. Ślady istnienia pierwszego kościoła sięgają przed 1546 r., gdy tutejszy drewniany kościół (już istniejący), będący wcześniej filią parafii w Mrzygłodzie, stał się samodzielną parafią. Obecna budowla powstała przed 1745 r., jednak jej stan techniczny był na tyle zły, że ówczesny biskup przemyski, Wacław Hieronim Sierakowski odmówił konsekrowania świątyni. 

Kościół jest budowlą murowaną, otynkowaną, na planie prostokąta. Prezbiterium zamknięte trójbocznie. Od strony drogi, po pokonaniu długiego podejścia schodami, wita nas wąska, wysoka fasada, w której we 4 wnękach umieszczono figury świętych. Do świątyni, wielokrotnie w swojej historii remontowanej, w 1931 r. dobudowano zakrystię. 

Wnętrze jest jednoprzestrzenne, w ściany wtopione są półkolumny, podpierające szerokie belkowanie z gzymsem. Sklepienia półokrągłe. Dach jednokalenicowy, z wieżyczką na sygnaturkę. 

Ołtarz w stylu barokowym pochodzi z 1750 r. W jego centralnym miejscu znajduje się obraz Matki Bożej Szkaplerzej, pochodzący z połowy XIX wieku, Znajdujący się w szczycie ołtarza obraz patrona kościoła - św. Mikołaja pochodzi już z XX wieku. 

Zdjęcie z Wikipedii, autor: Bbisqp

Przy kościele znajdują się ślady dawnych pochówków, w tym groby proboszczów. 

Murowana dzwonnica zamykająca plac przykościelny pochodzi z I połowy XIX wieku, podobnie jak murowana kaplica grobowa rodziny Krajewskich, pochodząca z 1831 r. 

Do poczytania!

Lekko ukryta - Paszowa

Jest pewna ciekawostka, jeśli chodzi o umiejscowienie starych świątyń na terenie wsi. Kościoły generalnie budowano w centrum wsi, przy głównej drodze. Z kolei cerkwie często budowano na uboczu - albo na końcach wsi, albo na wzniesieniach górujących ponad miejscowością. Można powiedzieć, że chodzi o dwa różne podejścia. Bo trzeba pamiętać, że w teologii chrześcijańskiej jest miejscem szczególnie wybranym przez Boga. I można przez miejsce budowli podkreślić prawdę o Bogu, który jest pośród swego ludu, albo prawdę o wyjątkowości, wielkości Boga, który jest nieporównywalny do człowieka.

Dziś lądujemy w Paszowej. To wieś położona w województwie podkarpackim, w powiecie leskim, na skraju gór Słonnych. W XIX wieku była posiadłością tabularną, należącą do Tymona Bala. Własność tego typu oznaczała, że tego typu dobra miały przywileje feudalne (prawo sprawował właściciel, a nie państwo), należały do osobnych grup wyborczych, płacono od nich specjalne podatki.

Początkiem XX wieku przeszła w ręce Natana Nebenzahla, znanego prawnika, posła Sejmu Krajowego Galicji. 

W latach 1945-46 wieś stała się polem walk między OUN-UPA a Wojskiem Polskim, min. zamordowano tu 27 Polaków i Ukraińców, którzy nie chcieli współpracować z UPA. 

W 1980 r. rozpoczęto drążenie w Paszowej odwiertu, który sięgnął głębokości 7210 m, do 1988 r. był to najgłębszy odwiert w Polsce.  

W centrum wsi, na pagórku za starymi drzewami (w tym pomnikowa lipa drobnolistna) stoi dawna drewniana cerkiew grekokatolicka Soboru Bogarodzicy. Pochodzi prawdopodobnie z końca XVIII wieku, została gruntownie wyremontowana na początku XX w. Po 1947 r., po wysiedleniach, użytkowana jest jako kościół filialny parafii rzymskokatolickiej w Tyrawie Wołoskiej. 

Świątynia jest orientowana o konstrukcji zrębowej. Oszalowana pionowymi deskami, ściany wzmocnione pionowymi lisicami wewnątrz i zewnątrz. Bryła świątyni jest dwudzielna - prezbiterium zbudowano na planie prostokąta, z zakrystią od północy i składzikiem od południa. Do szerszej nawy przylega od zachodu wieża o konstrukcji słupowej z przedsionkiem w przyziemiu. Dach dwukalenicowy, nad nawą baniasta wieżyczka z latarnią. Wieża ma dwie kondygnacje, pomiędzy nimi daszek okapowy, całość kryta dachem namiotowym z niewielkim baniastym hełmem. 

Wnętrze - ściany, strop oraz balustrada chóru pokryte są barwną polichromią figuralną i ornamentalną. Zachował się częściowo ikonostas z 1902 r. - rząd proroków, Deesis, część prazdników, dzieło Włodzimierza Pawlikowskiego. Barokowy ołtarz główny pochodzi z I ćwierci XVIII wieku, jest bogato zdobiony snycersko motywami kwiatowymi i liści akantu. 

Zdjęcie z Wikipedii, autorstwa Anny Błach

Wokół dawnej cerkwi znajduje się cmentarz z kilkoma starymi pochówkami, część z nich oznaczonych żeliwnymi krzyżami. 

Do poczytania!

Widokowo - Siemuszowa

Szwendając się po Pogórzu Przemyskim i Górach Słonnych co chwilę człowiek napotyka kolejne cerkwie, będące obecnie kościołami. Niektóre z nich są na uboczu, inne w centrum wsi. Jak już w Tyrawie Wołoskiej skręci się w kierunku Mrzygłodu i mostu na Sanie, w każdej kolejnej wsi spotykamy takie świątynie. 

Siemuszowa została lokowana około 1420 r. na prawie wołoskim. Jej pierwszymi właścicielami byli Spithcone i Iohannes z Semmusowa (Spytko i Iwan?), prawdopodobnie szlachta ruska. W 1507 r. we wsi istniała cerkiew. W czasie spisu ludności z 1931 r. narodowość ukraińską zadeklarowało 728 mieszkańców, 133 Polaków, 31 Żydów. W 1936 we wsi działała czytelnia ukraińskiego stowarzyszenia oświatowego Proswita a także kooperatywa Jednist.

Po 17 września 1939 r. wieś znalazła się w granicach ZSRR, po zajęciu tych terenów przez Niemców w 1941 r. we wsi powstała szkoła rolnicza. 5.05.1946 r. oddział UPA zaatakował w pobliżu wsi konwój przesiedleńców ukraińskich, zabijając 4 osoby, w październiku w wyniku kolejnego ataku zginęło 5 osób i zastało spalone 100 gospodarstw po przesiedleńcach. 

Jeszcze przed wjazdem do wsi, na widokowym pagórku znajduje się dawna drewniana cerkiew grekokatolicka wybudowana w 1841 r. pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. Od 1946 r. jest w posiadaniu kościoła rzymskokatolickiego jak kościół filialny p.w. Chrztu Pańskiego. Już jako kościół przeszła remont w 1978 r. i w końcem 2 dziesięciolecia XXI wieku. 

Jest to budowla orientowana, konstrukcji zrębowej, oszalowana, pozornie dwudzielna, z babińcem niewyodrębnionym z bryły. W przedłużeniu trójbocznie zamkniętego prezbiterium murowana zakrystia, kolejna, tym razem drewniana, przylega od południa. Wieża o konstrukcji słupowej, z przedsionkiem w przyziemiu, kryta dachem namiotowym, dachy nad nawą i prezbiterium kryte blachą, z wieżyczkami nad każdą z części. Wewnątrz stropy płaskie. Ściany pokrywa polichromia o motywach figuralnych, architektonicznych i kwiatowych. Zachował się trójstrefowy ikonostas z drugiej połowy XIX wieku. 

W prezbiterium ciekawy obraz przedstawiający grzech pierworodny i Chrystusa na krzyżu: drzewo dobra i zła przekształca się w krzyż. 

Do poczytania!