Wojtek na trasie: Ale o co chodzi - część 4

Co to jest ikonostas i skąd się wziął w cerkwi?

Najpierw trzeba by było cofnąć się do czasów świątyni żydowskiej. Cała świątynia była podzielona na 3 obszary. Istniał dziedziniec kobiet i pogan, potem część święta, gdzie wstęp mieli mężczyźni. Na już całkowicie wyjątkowym miejscem było święte świętych, część wydzielona, gdzie mógł wejść tylko kapłan składający ofiarę, gdzie w 1 świątyni, tej wybudowanej przez króla Salomona znajdowała się Arka Przymierza, a w niej tablice przymierza, naczynie z manną, którą Izraelici żywili się na pustyni, a także laska Mojżesza. Święte Świętych było oddzielone od reszty świątyni zasłoną, która uniemożliwiała zaglądnięcie do środka. To właśnie ta zasłona rozdarła się, gdy umarł Jezus.

Podobny schemat budowy można zauważyć w przypadku cerkwi. Tyle, że w przypadku świątyń Kościołów Wschodnich rolę zasłony przejął ikonostas. Najprościej rzecz biorąc, ikonostas to ściana z ikon, której zadaniem jest oddzielenie sanktuarium (prezbiterium) od reszty świątyni. W starszych cerkwiach drewnianych, tych budowanych do XVIII w. (z nielicznymi wyjątkami w późniejszych, np. we Wróbliku Szlacheckim) ikonostas był konstruowany na przegrodzie zrębowej – budowano normalną ścianę, w której potem wyrzynano właściwe otwory. W późniejszych budowlach ikonostas jest (lub był) rodzajem rusztowania, z ozdobnymi wypełnieniami pomiędzy ikonami. W przypadku cerkwi murowanych było różnie – albo opierał się na ścianie, w której pozostawiono przejścia, albo był tylko formą rusztowania.

Mówiąc o ikonostasie może zacznę od przejść. Otóż powinno ich być 3. W starych cerkwiach, tych sprzed XVI w. mogło być ich tylko dwa, ale takie są wyjątkiem i bardzo trudno można takie spotkać w Polsce (mi się nie zdarzyło).

Środkowe przejście, najbardziej zdobione, nazywa się Carskie Wrota. Tymi drzwiami może przejść tylko kapłan i car (cesarz). Wyglądają one jakby były plecione, przy czym znajduje się na nich 6 medalionów, w tym 4 z wizerunkami świętych Ewangelistów – Mateusza, Marka, Łukasza i Jana, Jeden z Matką Bożą z Dzieciątkiem, wreszcie ostatni, ze św. Michałem.

Wejścia boczne, to Wrota Diakońskie. Tymi drzwiami przechodzić mogą ludzie posługujący przy Służbie Bożej. Często są wykonane jako lite, wtedy na nich przedstawieni są albo święci Diakonowie, lub Mojżesz, Eliasz, czy też inni bohaterowie wiary ze Starego Testamentu.

Ważna sprawa – za ikonostas nie mogą wchodzić kobiety. Wejście kobiety do miejsca najświętszego jest uznawane za zbezczeszczenie świątyni i wymaga to rekonsekracji.

Układ ikon w ikonostasie nie jest sprawą przypadkową. Każda, najdrobniejsza ikona ma swoje ściśle określone przepisami miejsce. Może zaczniemy od dołu. Najniższa część ikonostasu, to antependium lub inaczej nastawa. W niektórych cerkwiach jest ono pozostawione puste. Jeśli już tam pojawiają się malowidła, to najczęściej są to sceny z Pisma Świętego, Starego i Nowego Testamentu. Jednym z wyjątków jest jak dobrze pamiętam cerkiew w Górzance, gdzie namalowano po prostu łemkowskiego pasterza. Jako, że jest to przedstawienie z XVIII w. jest to najstarszy wizerunek pasterza z tych terenów.

Na wysokości oczu znajduje się rząd ikon największych. Są to ikony namiestne. Patrząc na ikonostas, po lewej od carskich wrót zawsze będzie znajdować się będzie ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem. Może to być przedstawienie Umilenie – Matka Boża przytula Dzieciątko Jezus do siebie, dotykając policzkiem głowy Jezusa, albo Hodogetria – Wskazująca drogę – wyprostowana Matka Boża trzyma dzieciątko Jezus, na lewym ręku, prawą ręką wskazując na Jezusa.

Po prawej stronie carskich wrót znajduje się ikona Jezusa Nauczyciela – namalowana zawsze według kanonu – Jezus patrzący wprost, w lewej ręce trzyma księgę Ewangelii, prawą rękę podnosi do błogosławieństwa, mając palce wskazujący i środkowy splecione w kształt X - greckiej litery CHI – pierwszej litery słowa Chrystus.

Ikona chramowa, znajdująca się jako pierwsza po prawej, przy ścianie, okazuje nam wezwanie cerkwi. Może tam być jedna osoba (czyli cerkiew pod wezwaniem jakiegoś świętego, np. Bazylego albo Paraskewy), dwie – najczęściej będą to święci Kosma i Damian, trzech aniołów – cerkiew p.w. Soboru Świętego Michała. Ale może tam też być namalowane wydarzenie, np. Pokrow.

Ikona pierwsza od lewej przedstawia świętego „najpopularniejszego” na danym terenie. W południowej Polsce, niemal zawsze będzie tam ikona św. Mikołaja (wyjątkiem są oczywiście cerkwie pod jego wezwaniem, gdzie jego ikona będzie pierwsza po prawej, jako chramowa).

Nad carskimi wrotami często pojawia się Mandylion, albo inaczej wizerunek Acheiropoietus – Nie ludzką ręką uczyniony. Pierwowzorem Mandylionu, wg. Tradycji jest wizerunek, który powstał na chuście św. Weroniki, gdy Ta wytarła twarz Jezusowi podczas Drogi Krzyżowej. Nie jest to jednak element obowiązkowy – nie występuje wszędzie. Często zamiast niego znajduje się ikona Ostatniej Wieczerzy.

Nad ikonami namiestnymi znajduje się rząd prazdników. Prazdniki to najczęściej małe ikony, przedstawiające kolejne wydarzenia z roku liturgicznego i wg. tego cyklu są ułożone. Pośrodku, nad wrotami carskimi znajduje się ikona ostatniej wieczerzy, będąca jednym ze śladów wpływów łacińskich w kościele wschodnim. Prazdniki wyjmowano z ich miejsc w święta, które przedstawiały i kładziono na stoliku przed ikonostasem, gdzie każdy przychodzący na Liturgię mógł oddać cześć Bogu przez ucałowanie ikony.

Nad prazdnikami mamy rząd z ikoną Deesis. Deesis, to ikona znajdująca się pośrodku, przedstawiająca Chrystusa Królującego Sędziego. Jezus siedzi na tronie jako król, w szatach i w insygniach królewskich. Na niektórych ikonach po bokach stoi jeszcze Matka Boża i św. Jan Chrzciciel. Bo bokach Deesis znajdują się ikony apostołów, często zgrupowane po dwie. W niektórych cerkwiach zamiast św. Macieja (wybranego przez losowanie na miejsce Judasza) znajduje się ikona św. Pawła, apostoła narodów.

Nad apostołami znajdują się ikony królów i proroków Starego Testamentu, najczęściej w małych medalionach. Całość ikonostasu wieńczy malowany krzyż, przedstawiający Mękę Chrystusa.

Jeszcze kilka słów o pewnym wyposażeniu cerkwi, jakim jest Płaszczenica. W Wielkim Tygodniu w kościołach rzymskokatolickich buduje się Groby Pańskie. W Kościołach Wschodnich w Wielki Piątek ołtarz nakrywany jest wspomnianą Płaszczenicą. Jest to ikona, przedstawiająca ciało Jezusa, leżące w grobie. W Wielkanoc jest ona uroczyście zdejmowana, z ołtarza na znak Zmartwychwstania.

I jeszcze jedno malowidło często powtarzające się w cerkwiach. Na parapecie chóru muzycznego bywa namalowany król Dawid z harfą. W Piśmie Świętym znajdujemy fragmenty o tym, jak pięknie grał i śpiewał, a żydzi uznają, że to On jest autorem ks. Psalmów. W cerkwi nie ma organów i organisty. Jest kantor, który przewodzi śpiewowi, może być chór, który mu pomaga, ale nie ma instrumentów!