Ale o co chodzi - część 3

Dlaczego cerkiew a nie kościół? Skąd to rozróżnienie? W sumie to powstało dopiero końcem XVI, początkiem XVII wieku – wcześniej w języku staropolskim używano na przemian, określano tak nawet synagogi, czy też kościoły protestanckie. Jeszcze w tekstach polemicznych z czasów powstania Unii, używano je jako synonimy.

Cerkiew to z języka greckiego należąca do Pana. To przestrzeń sakralna, używana przez członków Kościołów Wschodnich do sprawowania Boskiej Liturgii. Jest miejscem szczególnej obecności Boga.

Podobnie jak i kościoły, tak cerkwie budowane są z różnych materiałów, ale najciekawsze i najpiękniejsze są te drewniane. Zwykle też są one starsze. Opisując też kształt cerkwi, będę opierał się na budownictwie sakralnym w Małopolsce i Podkarpaciu, czyli przede wszystkim na cerkwiach greckokatolickich.

Cerkwie drewniane najczęściej mają konstrukcję zrębową – poziome belki są układane na sobie i klinowane za pomocą specjalnych nacięć na tzw. zakładkę. Wieże są konstrukcji słupowo - ramowej – musiały przenosić siły powstające przy kołysaniu dzwonów – zrąb mógłby się najzwyczajniej w świecie rozjechać.

Budynek cerkwi zazwyczaj jest orientowany – sanktuarium, albo inaczej prezbiterium (część z ołtarzem) jest skierowana ku wschodowi. Jest to nawiązanie do Chrystusa, który jak słońce wschodzące ze wschodu rozświetla mroki. Od XIX w. nie przykładano już do orientowania szczególnej wagi.

Bryła cerkwi z terenów Karpat zazwyczaj jest trójdzielna, składając się z trzech kolejno umieszczonych pomieszczeń: prezbiterium, nawa i babiniec. Do sanktuarium, najświętszego miejsca w cerkwi wstęp mieli tylko kapłani oraz służba cerkiewna. Największa z wszystkich nawa jest miejscem gromadzenia się wiernych. Dawniej było to miejsce tylko dla mężczyzn. Dla kobiet przeznaczone było trzecie pomieszczenie – babiniec albo przednawie. Ten podział na własne oczy widziałem w cerkwi na Wesołym Cmentarzu w Sapancie, w Rumunii (to też Karpaty!). Inne częste plany cerkwi to plan krzyża greckiego, pozornie dwudzielny (prezbiterium i wydłużone pomieszczenie podzielone wewnątrz na nawę i babiniec), dwudzielny (bez babińca), pozornie jednoprzestrzenny (jedno pomieszczenie, podzielone wewnątrz na części).

Wieża konstrukcji słupowej najczęściej postawiona jest na ziemi, może słupami obejmować babiniec, czasami jest dostawiona do babińca, co skutkuje wydłużoną konstrukcją cerkwi. Po słowackiej stronie można spotkać wieże posadowione na zrębie babińca – tego rozwiązania w Polsce już nie znajdziemy (tak wyglądała cerkiew w Lipowcu, rozebrana w 1936 r.)

W bryle cerkwi możemy zobaczyć też inne pomieszczenia: przy prezbiterium stawiano pierwotnie niewielkie dobudówki, pastoforia. Od strony północnej było to prothesis, gdzie przygotowywano ofiarę eucharystyczną, od południa diakonikon, gdzie przechowywano szaty liturgiczne. Dziś pastoforia można zobaczyć w Kruchelu i w Uluczu. Zakrystie zaczęły w cerkwiach pojawiać się jako skutek Unii Brzeskiej, jako zapożyczenie z kościołów.

W najstarszych cerkwiach po bokach nawy były jeszcze kryłosy – niewielkie pomieszczenia po bokach nawy, przeznaczone dla duchownych i chóru kapłańskiego. Można je zobaczyć np. w Hawłowicach albo Tyliczu.

W starych cerkwiach nad babińcem znajdowało się pomieszczenie, pełniące funkcję kaplicy, w której można było odprawiać dodatkowe nabożeństwo. Mogło też pełnić funkcje obronne. Tego typu rozwiązania można zobaczyć w cerkwi z Grąziowej (obecnie w Skansenie w Sanoku) i w Liskowatem.

Najstarsze cerkwie mają okna umieszczone od południa i wschodu. Wynikało to częściowo z rozwiązań praktycznych, ale także z wierzeń o złych mocach, mieszkających na północy. W późniejszym czasie nie zwracano już na to uwagi, a w starszych świątyniach wycinano dodatkowo okna. Drzwi wejściowe najczęściej lokowano w zachodniej ścianie babińca, tylko kilka starszych ma dodatkowe wejście od południa.

Wewnątrz między babińcem a nawą do XVIII w. stawiano przegrodę, oddzielającą mężczyzn od kobiet. Po zarzuceniu pod wpływem Unii podziału, nagminnie te przegrody usuwano, wyjątkiem jest cerkiew we Wróbliku Szlacheckim (XIX w.), gdzie wybudowano zrębową przegrodę z wyciętymi prześwitami.

W wielu cerkwiach przekrycia poszczególnych elementów, zwłaszcza nawy i prezbiterium są utworzone przez stopniowe skracanie belek zrębu. W ten sposób powstaje nakrycie w kształcie piramidy (kopuła zrębowa), od zewnątrz nakryta czteropołaciowym dachem – namiotowym albo inaczej brogowym. Dach namiotowy może być łamany – tzn. posiadać odcinki pionowe, tworzące uskoki. Jeśli zwieńczenie ma więcej niż cztery boki (a najczęściej ma osiem) wówczas nakryte jest kopułą sferyczną. Wiele nowszych cerkwi ma po prostu dachy dwuspadowe, jedno lub wielokalenicowe (kalenica to inaczej szczyt dachu, tam gdzie się łączą połacie dachu). Charakterystyczne dla cerkwi są zwieńczenia w kształcie bań lub makowic.

Cerkwie często stawiano na wyniosłym miejscu, raczej nie pośrodku zabudowań wsi, ale raczej ponad nią – Dom Boży miał górować nad domami ludzi. Zwykle cerkwie są ogrodzone, często w obrębie ogrodzenia znajdują się stare nagrobki. Pochówki zmarłych przy świątyniach praktykowano aż do początku XIX w. Kres temu położyły przepisy sanitarne władz austriackich, nakazujących z przyczyn epidemiologicznych zakładanie osobnych cmentarzy, w należytej odległości od zabudowy.
Mimo tego, wciąż jeszcze w małych wsiach cerkwie, a obecnie kościoły są otoczone cmentarzami.

  Do poczytania wkrótce!